Cuộc phỏng vấn giữa Lulu Garcia-Navarro và tiến sĩ Anna Lembke, đăng trên tờ New York Times đã hé lộ được rất nhiều chi tiết có giá trị xét trên quan điểm tâm lý học, khi chúng ta lạm dụng và quá phụ thuộc vào các thiết bị công nghệ, hay đúng hơn là những gì được cài trong những chiếc điện thoại và máy tính.

Tiến sĩ Lembke, tác giả cuốn “Dopamine Nation” xuất bản năm 2021, hiện tại đang là nhà tâm lý học làm việc tại Phòng chẩn đoán kép về chất gây nghiện, thuộc đại học Stanford. Tại phòng khám này, các bệnh nhân của bà phải đối mặt với đủ tình trạng nghiện. Từ thuốc giảm đau cho tới rượu bia, từ ma túy cho tới “ma túy số”. Riêng về thứ ma túy số này, bà Lembke mô tả tác động của chúng, “đưa con người vào một trạng thái như bị thôi miên, mất hết khái niệm thời gian.”

Cuốn Dopamine Nation của tiến sĩ Lembke mô tả tình trạng nghiện dưới quan điểm và bằng chứng khoa học. bà cho rằng, não bộ của chúng ta được lập trình để liên tục đi tìm những thứ kích thích. Và ở cuộc sống hiện đại giữa kỷ nguyên smartphone, với nguồn nội dung vô tận không bao giờ có điểm dừng, cùng mọi thứ chúng ta có thể làm với chiếc điện thoại hay máy tính, gần như không có cách nào để chống lại ham muốn nhìn màn hình.

Với cái điện thoại, anh em có thể xem phim, đọc báo, xem thể thao, chat cùng bạn bè, chat cùng người lạ, xem video ngắn, gọi đồ ăn, vân vân và mây mây. Tiến sĩ Lembke nói rằng, mọi thứ tiện nghi và thừa mứa ấy khiến chúng ta bớt hạnh phúc. Đã có vô vàn những nghiên cứu ủng hộ quan điểm này của bả Lembke. Giữa thời điểm thế giới càng lúc càng phát triển, thì con người lại cảm thấy cô đơn hơn, lo lắng nhiều hơn và chán nản nhiều hơn so với bất kỳ thế hệ nào khác trong lịch sử.

Và dưới đây là vài đoạn đáng đề cập trong cuộc phỏng vấn, podcast do NYT thực hiện với sự hiện diện của bà Anna Lembke.

Năm 2021, bà xuất bản cuốn Dopamine Nation, với đầu đề nhắm vào câu chuyện, rằng mọi thứ dư thừa trong xã hội hiện đại đang khiến não bộ của chúng ta liên tục bị dopamine kích thích. Và từ đó đến giờ tôi nghĩ mọi chuyện chỉ tệ hơn. Nói chung thì, bà đã từng thấy điều gì trong quá trình điều trị cho các bệnh nhân mà trước kia chưa từng có chưa?

Nhìn từ góc độ tôi được trực tiếp quan sát khi làm việc lâm sàng thì như thế này. Đầu thập niên 2000, chúng tôi phát hiện ra sự bùng nổ những người nghiện đúng thứ thuốc giảm đau các bác sĩ kê cho họ để giải quyết chứng đau nhức mãn tính. Đó là khởi nguồn của cuộc khủng hoảng nghiện thuốc giảm đau opioid ngày hôm nay. Cùng lúc, nam giới ở độ tuổi trung niên cũng phải đến phòng khám với tình trạng nghiện phim khiêu dâm trên mạng internet và thủ dâm quá độ.

Rồi trong những năm cuối cùng của thập niên 2000, là smartphone. Đó có lẽ là tín hiệu đầu tiên mô tả tình trạng nghiện sử dụng thiết bị công nghệ. Khoảng 2012 đến 2013, chúng tôi bắt đầu thấy phụ huynh đưa các cậu trai con cái của họ vào viện vì nghiện game và internet. Rồi đến khoảng 2015, 2016, bắt đầu có những trường hợp đầu tiên phải điều trị tâm lý vì nghiện nội dung trên mạng, nghiện shopping trực tuyến, và đáng kể nhất là nghiện đánh bạc trực tuyến.

Thứ tôi muốn nói, là trong vòng 5 năm qua tôi thấy chủ yếu những trường hợp nghiện internet nói chung. Mọi người luôn có lựa chọn “ma túy số” của riêng họ, cho dù đó là mua sắm hay mạng xã hội hay game. Nhưng nếu không được tiếp cận một thứ, họ sẽ chuyển sang nghiện thứ khác.

Vậy bà định nghĩa thế nào là “nghiện”?

Chứng nghiện là việc liên tục sử dụng một chất hoặc những hành vi, bất chấp việc nó gây hại cho bản thân, hoặc/và cho người khác. Quan trọng là hiện tại không có giải pháp quét não hay thử máu nào để chẩn đoán nghiện, đặc biệt là nghiện thiết bị công nghệ. Chúng ta thường chỉ dựa vào những chẩn đoán vào thứ chúng tôi gọi là hiện tượng học, dựa trên những mô hình hành vi lặp đi lặp lại giữa các cá nhân, tính khí của các cá nhân, đặt trong môi trường văn hóa và thời gian khác nhau.

Theo như tôi hiểu, người nghiện không thể kiểm soát được cảm giác thèm muốn chất hoặc hành vi, và hành vi gây nghiện thì giống như những thói quen có thể điều hòa và kiểm soát. Nhưng có lẽ đấy không phải cách nghĩ đúng?

Những khía cạnh đó có thể thảo luận và tranh luận được, và cách chúng ta dùng từ ngữ mô tả rất quan trọng. Khi tôi dùng khái niệm “nghiện”, thì tôi nói về một dạng bệnh lý tâm thần, một rối loạn phổ trong tâm lý học. Vậy nên có nghiện nhẹ, vừa và nặng. Khi thấy một ai đó nghiện nặng, mọi thứ rất dễ nhận ra, đúng không? Có những người đang đấu tranh chống lại cảm giác thèm muốn, đang phải chịu đựng, nhưng họ sẽ không thể ngừng sử dụng chất hoặc sử dụng thiết bị nếu không có sự giúp đỡ đáng kể từ những người khác.

Nhưng ở mức độ ít nghiêm trọng hơn, rất khó để biết khi nào những chất và thiết bị chúng ta dùng biến tướng từ chỗ để giải trí sang không lành mạnh. Chỉ có thể phán đoán về điều đó, cũng như dựa trên những quan điểm chung của cộng đồng. Ví dụ nhé, chúng ta nghĩ đến tình trạng nghiện công việc. Nó hoàn toàn không tốt, nhưng chúng ta đang sống trong một xã hội hoàn toàn tôn vinh việc nghiện công việc. Vậy nên chúng ta sẽ không thể xác định tình trạng nghiện công việc như một vấn đề tâm lý học thông thường được.

Như đã nói thì chúng ta đang trở nên quá phụ thuộc vào chiếc điện thoại. Cái điện thoại chính là cánh cửa đưa chúng ta đến với rất nhiều hành vi gây nghiện. Tôi đã đọc một nghiên cứu khoa học xuất bản năm 2024, ở đó nói rằng người ở độ tuổi Gen Z bỏ ra trung bình 6 đến 7 tiếng mỗi ngày chỉ vuốt điện thoại. Nên tôi đoán rằng, đó là một vấn đề mang tính hệ thống chứ không phải vấn đề mang tính cá nhân?

Tôi đồng ý 100%. Đây là vấn đề cộng đồng. Tôi coi đây là một phần của Kỷ nhân sinh (Anthropocene), khái niệm mô tả thời đại chúng ta đang sống hiện nay, khi hành động của con người lần đầu tiên trong lịch sử thay đổi bộ mặt của hành tinh. Trong Kỷ nhân sinh còn bao gồm cả những vấn đề như biến đổi khí hậu nữa.

Nhưng tôi nghĩ rằng những tác nhân gây căng thẳng do mọi thứ dư thừa quá mức cũng là một hệ quả của Kỷ nhân sinh. Ở những quốc gia giàu có nhất thế giới, chúng ta có nhiều thời gian rảnh rỗi hơn, thu nhập khả dụng để tiêu xài cũng nhiều hơn, hàng hóa giải trí cũng nhiều và dễ tiếp cận hơn bao giờ hết.

Kết quả là, tất cả chúng ta đều phải vật lộn để biết phải làm gì với cả những khoản thời gian và tiền bạc dư thừa đó. Đáng lẽ ra thì đã có những người hy vọng con người sẽ tham gia những cuộc thảo luận triết học hay giúp đỡ lẫn nhau. Nhưng thay vào đó khoảng thời gian và tiền bạc dư thừa hầu hết lại được dùng để phục vụ cho chính bản thân từng người, nạp vào đánh bạc, mua sắm trực tuyến, hay đốt thời gian xem người khác đang làm gì trên mạng.

Về cơ bản, điều đã xảy ra là, chúng ta càng lúc càng đốt nhiều năng lượng và sức sáng tạo cho thế giới trực tuyến, khiến cho chúng ta cạn kiệt năng lượng và sức sáng tạo trong cuộc sống thực. Vậy nên khi cố gắng quay trở về cuộc sống thực, mọi thứ nhàm chán hơn, vì ít thứ diễn ra trước mắt ta hơn, và cũng vì xung quanh ta chẳng có ai hết.

Bà gọi đó là nghịch lý dư dả đúng không? Cái nghịch lý mô tả việc chúng ta càng dư dả thì bản thân chúng ta càng trở nên tệ hơn, vì chúng ta luôn bị tấn công bởi những thứ kích thích tạo ra dopamine trong não?

Chính xác là như thế. Với tôi, có vẻ như chúng ta đã vượt qua những điểm xác lập tình trạng dư thừa, nơi chúng ta vượt qua ngưỡng chỉ đáp ứng những nhu cầu sinh tồn cơ bản. Và giờ đây có quá nhiều chất và hành vi gây khoái cảm, đến mức chúng có thể thay đổi tình trạng hóa học trong não bộ, khiến con người rơi vào trạng thái thiếu dopamine. Giờ chúng ta cứ sử dụng những loại hóa chất và thực hiện những hành vi tạo ra sự kích thích cao này, không phải để cảm thấy thoải mái, mà là để cảm thấy bình thường.

Bà có coi tất cả chúng ta đều là những con nghiện không?

Không đâu. Tôi nghĩ mỗi người trong số chúng ta đều gặp rắc rối với cảm giác thèm muốn của não bộ trong thế giới hiện đại. Nhưng tôi nghĩ rằng điều quan trọng là phải sử dụng thuật ngữ “nghiện”, theo định nghĩa của DSM (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders), là rối loạn sử dụng, khi chúng ta vượt qua ngưỡng đó, làm hại cho bản thân và người khác, ở mức độ nằm ngoài tầm kiểm soát của chúng ta. Vì vậy tôi không khẳng định “mọi người đều nghiện”. Tôi nghĩ rằng việc cưỡng chế não bộ tiêu thụ một cách quá mức đã trở thành vấn đề khiến cho bất kỳ ai trong chúng ta cũng phải vật lộn để kiểm soát, bằng cách này hay cách khác.

Vậy còn bản thân bà thì sao? Bà có quyền lực và chuyên môn trong ngành tâm lý học, nhưng cùng lúc, bà cũng là một người sống trong Kỷ nhân sinh, là một con người, là một người mẹ. Bà xử trí ra sao giữa kỷ nguyên thừa thãi này?

Gia đình tôi cũng gặp khó khăn chẳng khác gì bất kỳ gia đình nào khác. Nhưng điều mà chúng tôi đã làm, thứ mà tôi rất biết ơn, là phải tới khi đứa lớn nhất nhà vào học trung học, chúng tôi mới có những thiết bị công nghệ trong môi trường gia đình. Khi con gái lớn của chúng tôi vào trung học, cháu về nhà và nói rằng không thể học được nếu không có kết nối internet. Và chúng tôi nhận ra với lịch học trung học liên tục thay đổi, đúng là không có internet thì không học được. Điều đó xảy ra cách đây 8 năm. Kể từ khi có internet trong nhà chúng tôi, mọi thứ chỉ có tệ đi.