Hệ thống phòng thủ của Hattuşa cũng là minh chứng cho năng lực tổ chức đáng kinh ngạc. Các nhà nghiên cứu hiện đại ước tính rằng chỉ riêng việc xây dựng nửa dặm tường thành đã cần tới một nghìn người lao động trong suốt một năm. Công trình Yerkapı: một đoạn đê đá khổng lồ cao hơn 40 mét, kéo dài hàng trăm mét, không chỉ là tường thành mà còn là tuyên ngôn quyền lực, có thể nhìn thấy từ cách xa hơn 10 km. Đó là cách người Hittite thể hiện quyền kiểm soát không chỉ lãnh thổ mà cả cảnh quan, một chiến lược tâm lý tinh tế nhằm củng cố sức mạnh đế chế.


Những tàn tích của các đền thờ tôn thờ nhiều vị thần nằm rải rác trên các sườn dốc phía trên của kinh đô Hittite.

Ngoài ra, tôn giáo đóng vai trò quan trọng giúp gắn kết quốc gia đa sắc tộc: đế chế Hittite được gọi là “Vùng Đất của Hàng Nghìn Thần”, nơi các dân tộc bị chinh phục vẫn được giữ tín ngưỡng riêng, còn các vị thần địa phương thì được đưa về Hattuşa để thờ phụng ngang hàng với thần bản địa. Chính tinh thần bao dung tôn giáo, kết hợp giữa thực tế và niềm tin tâm linh, đã giúp họ cai trị bằng thuyết phục nhiều hơn là bằng bạo lực.

Tái khám phá nhờ khảo cổ học hiện đại

Điều chúng ta biết về người Hittite, xét theo tiêu chuẩn lịch sử cổ đại, thực ra lại rất “mới”. Phải đến năm 1915, ngôn ngữ Hittite mới được giải mã khi nhà ngôn ngữ học Bedřich Hrozný nhận ra rằng các bảng đất sét tìm thấy ở Hattuşa được viết bằng một ngôn ngữ Ấn–Âu cổ, lâu đời hơn cả tiếng Hy Lạp hay Latin. Từ đó, hơn 30.000 mảnh bảng đất sét đã được khai quật, ghi chép đủ mọi thứ: nghi lễ tôn giáo, luật pháp, thư ngoại giao, tranh chấp hoàng gia, thậm chí cả hình phạt cho việc giết một con chó.

Người Hittite đã cẩn thận xây dựng bốn dặm tường gạch bùn để bảo vệ cung điện và các đền thờ của kinh đô nằm trên sườn núi ở trung tâm Anatolia.

Khảo cổ học ở Hattuşa vẫn đang liên tục mang lại bất ngờ. Năm 2022, trong một đường hầm dưới Yerkapı đã được biết đến từ thế kỷ 19, các nhà nghiên cứu phát hiện hàng trăm ký hiệu khắc trên đá mà trước đó không ai để ý. Những dấu hiệu này có thể mang ý nghĩa tôn giáo hoặc nghi lễ, và hiện đang được phân tích bằng mô hình 3D và công nghệ hình ảnh hiện đại. Các dự án do Viện Khảo cổ Đức cùng các nhà nghiên cứu Thổ Nhĩ Kỳ phối hợp tiến hành mỗi mùa hè vẫn đang hé lộ những lớp lịch sử mới, và theo lời một học giả, “đó là lĩnh vực mà lịch sử vẫn đang được viết tiếp từng ngày.”


Thanh kiếm bằng đồng này, được chụp ảnh tại Bảo tàng Sân bay Istanbul, đã được tìm thấy gần Hattusa vào năm 1991.

Mỗi mùa khai quật đều giống như mở một gói quà Giáng Sinh, theo cách nói của các học giả chuyên đọc văn bản Hittite: không ai biết chính xác điều gì sẽ xuất hiện từ lòng đất, và mỗi phát hiện mới đều có thể làm thay đổi cách chúng ta hiểu về cả một thời đại.

Bí ẩn về sự biến mất

Vậy điều gì đã khiến một đế chế mạnh như vậy sụp đổ? Cho đến nay, không có một lời giải duy nhất. Các bằng chứng cho thấy đó là kết quả của một “cơn bão hoàn hảo” gồm nhiều yếu tố chồng chéo.
Các văn bản cổ ghi lại những cuộc tấn công liên tục của các bộ lạc từ phía bắc, những trận động đất lớn làm sập cung điện và đền thờ, các vụ cháy thiêu rụi thành phố. Trong những thập kỷ cuối cùng, triều đình Hittite còn bị xáo trộn bởi đấu đá nội bộ, âm mưu ám sát và dịch bệnh. Những lời cầu nguyện chống lại dịch hạch xuất hiện ngày càng nhiều trên các bảng đất sét.

Nằm sừng sững phía trên Hattusa là Yerkapi, một bức tường thành hình kim tự tháp khổng lồ từng là lối vào thành phố.

Nhà khảo cổ học Bülent Genç chỉ ra những chữ tượng hình mà ông tìm thấy vào năm 2022 trong một đường hầm bên dưới Yerkapi.

Khoa học khí hậu hiện đại bổ sung thêm một mảnh ghép quan trọng. Phân tích vòng sinh trưởng của gỗ cổ cho thấy vào khoảng năm 1198–1196 TCN, khu vực này trải qua một đợt hạn hán kéo dài nhiều năm. Kho lương ở Hattuşa và các thành phố khác trống rỗng, và các vị vua Hittite tuyệt vọng cầu xin lúa mì từ các đồng minh. Cùng thời điểm đó, những cuộc di cư và xung đột quy mô lớn — được người Ai Cập gọi chung là “Sea Peoples” — làm rung chuyển toàn bộ thế giới Địa Trung Hải.

Tại làng Karakiz, cách Hattusa khoảng 80 km về phía đông, Ferhat và cháu trai ông sống cách một bức tượng sư tử chưa hoàn thành vài bước chân, được các nghệ sĩ Hittite tạo ra cách đây 3.200 năm.

Điều đáng chú ý là Hattuşa dường như không bị chinh phục trong một trận chiến cuối cùng. Thành phố được bỏ hoang có trật tự: kho báu được mang đi, dân cư rút lui, rồi sau đó thành phố bị thiêu rụi. Chính ngọn lửa ấy lại vô tình bảo tồn các bảng đất sét, nung chúng thành “tài liệu lưu trữ” bền vững cho hậu thế. Và nhờ thế, hàng thiên niên kỷ sau, câu chuyện về một đế chế biến mất nhưng để lại hồ sơ hoàn chỉnh đã trở thành bài học về sức sống, khả năng thích nghi, và giá trị của việc lưu giữ ký ức trong lịch sử nhân loại.

Ý nghĩa và di sản

Câu chuyện của người Hittite không chỉ là một bí ẩn lịch sử. Nó là lời nhắc nhở về sự mong manh của các nền văn minh, dù mạnh mẽ đến đâu. Họ đã xây dựng một nhà nước dựa trên sự linh hoạt, khoan dung tôn giáo và ngoại giao — minh chứng rõ nhất là hiệp ước hòa bình với Ai Cập, được xem là hiệp ước hòa bình lâu đời nhất thế giới, nơi hai cường quốc công nhận nhau là ngang hàng.

Việc Hittite bị lãng quên rồi được tái khám phá cũng cho thấy lịch sử không phải là một câu chuyện đã hoàn tất. Nó vẫn đang được viết tiếp, từng mùa khai quật, từng bảng đất sét được giải mã. Và trong đó, sự sụp đổ của Hittite nhắc chúng ta rằng khả năng thích nghi là chìa khóa để tồn tại — nhưng ngay cả sự thích nghi xuất sắc nhất cũng có giới hạn khi thiên nhiên, chính trị và xã hội cùng lúc quay lưng.